Overweldigende schoonheid: het Lam Gods na restauratie

17 december 2019, Gent. Na drie jaar nauwgezette restauratie door het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK) toont het onderste register van het geopende Lam Godsveelluik opnieuw zijn pracht van 1432, toen het meesterwerk van de gebroeders Van Eyck werd voltooid. ‘Overdonderend mooi’ en ‘een streling voor het oog’, zo klinken de eerste reacties na het verwijderen van de dikke gele vernislagen en de overschilderingen die de originele schildering eeuwenlang bedekten. De restauratie van deze Gentse parel van het werelderfgoed, een opdracht van de Sint-Baafskathedraal, uitgevoerd in een tijdelijk atelier in het Museum voor Schone Kunsten (MSK), bracht de originele levendigheid, detailrijkdom en kleurenpracht terug aan het licht: het Lam Gods is van een overweldigende schoonheid.

De behandeling ging eind 2016 van start als tweede van drie fasen en ontfermde zich over het middenpaneel met De Aanbidding van het Lam Gods en de zijpanelen met De Ridders van Christus, De Kluizenaars en De Pelgrims. Het linker zijpaneel met de kopie van de Rechtvaardige Rechters uit 1945 werd al in 2010 behandeld. Uitgebreid onderzoek toonde aan dat op De Aanbidding zowat de helft van de originele schildering bedekt was met oude overschilderingen. Op de zijpanelen versluierden zeer oude bruine vernissen de details en dieptewerking, terwijl zo’n 10 à 15% was bedekt met overschilderingen. Die volgden grotendeels de compositie, maar waren veel minder verfijnd. Ze waren al in het midden van de 16de eeuw aangebracht om het schilderij aan te passen aan de mode en lokale schade te maskeren. De onderliggende originele schildering van de Van Eycks bleek uitstekend bewaard, met maar zo’n vijf procent verfverlies. Ze werd integraal blootgelegd en de oude schade werd aangevuld met minutieuze retouches. Ook de originele goudkleurige polychromie op de lijsten werd gerestaureerd. Een conservatiebehandeling van de houten dragers verzekert hun stabiliteit op lange termijn.

Voor het resultaat schieten woorden te kort. Bevrijd van de dikke gele vernislagen en de grovere overschilderingen, ontdekken we de Van Eycks hun sublieme virtuositeit in overvloed. In een naturalistische stijl die alle werkelijkheid overtreft, zien we een wonderbaarlijk driedimensionale lichtwerking, een materiaalweergave die het trompe-l’oeil benadert en een individuele uitwerking van personages, dieren en planten die getuigt van een ongekende toewijding. Het hemelse tafereel, opgevat als een panoramische momentopname waarin eindeloos veel te ontdekken valt, wordt dankzij de restauratie opnieuw tot leven gewekt. Opmerkelijk zijn ook de originele figuur van het Lam en verschillende haarfijn gedetailleerde gebouwen, die volledig van hun overschildering werden ontdaan. De reconstructie van beschadigde zones in die architectuur gebeurde op advies van historici en archeologen gespecialiseerd in het Gent van de middeleeuwen.

Het interdisciplinaire team van het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK) werkte voor het onderzoek en de restauratie nauw samen met diverse instellingen. Het kreeg onder meer steun van de universiteiten van Gent en Antwerpen en werd begeleid door een internationaal expertencomité. De huidige behandeling is allerminst hun proefstuk: hetzelfde team van restaurateurs, gespecialiseerde scheikundigen, experts in de beeldvorming en kunsthistorici bracht tussen 2012 en 2016 al de restauratie van de panelen van het gesloten Lam Godsveelluik tot een schitterend einde. De vele honderden uren die het team toen doorbracht met het identificeren en verwijderen van de overschilderingen, leidden tot een onmisbare expertise. Ook tijdens de huidige fase werden de overschilderingen centimeter per centimeter weggenomen met behulp van een chirurgisch scalpel en onder een stereomicroscoop. Een goed getrainde handvaardigheid en visuele vertrouwdheid met de overschilderingen en de fragiele originele verflaag zijn hiervoor onontbeerlijk.

De restauratie opent een nieuw hoofdstuk in de kunstgeschiedenis van de Vlaamse Primitieven. Pas nu, na eeuwenlang te zijn verscholen geweest, kan de oorspronkelijke creatie van de gebroeders Van Eyck eindelijk worden bestudeerd. Een hardnekkige mythe werd hierbij ontkracht: de toren van de Kathedraal van Utrecht die in het midden van de horizon pronkt, is geen zestiende-eeuwse toevoeging, maar maakt deel uit van de originele compositie.

De gerestaureerde panelen zijn nog tot half januari in het MSK. In die periode zullen ze ook uitvoerig worden gefotografeerd, waardoor ze niet altijd zichtbaar zullen zijn. We raden geïnteresseerden aan om hun bezoek bij voorkeur in het weekend of tussen Kerst en Nieuwjaar te plannen.

De rol van de Vlaamse Overheid: Agentschap Onroerend Erfgoed en Departement Cultuur, Jeugd en Media

‘De Aanbidding van het Lam Gods’ van de gebroeders Van Eyck geniet als cultuurgoed dat integrerend deel uitmaakt van de Gentse Sint-Baafskathedraal de bescherming van de monumentenregelgeving (Onroerenderfgoeddecreet). Als roerend cultureel erfgoed van uitzonderlijk belang wordt het veelluik ook beschermd als Vlaams topstuk (Topstukkendecreet). Het Lam Gods wordt niet alleen beschouwd als Van Eycks absolute topstuk, maar ook als topstuk van het volledige oeuvre van de Vlaamse Primitieven. Bovendien wordt het werk nog steeds bewaard in de kathedraal waarvoor het geschilderd is. De Vlaamse overheid financierde 80 % van de restauratiekosten, zowel van fase 1 als van fase 2: 40 % werd betaald door het agentschap Onroerend Erfgoed, 40 % door het Departement Cultuur, Jeugd en Media. De resterende 20 % neemt het Fonds Baillet Latour op zich.

Quotes

Vlaams minister-president en Vlaams minister van Cultuur Jan Jambon: “Het resultaat van de restauratie van het centrale paneel met de voorstelling van het Lam Gods en de drie zijpanelen is verbluffend. De kleurenpracht, de gedetailleerde materiaalweergave en de uitgekiende symboliek op de beschilderde panelen getuigen van een nog grotere technische, artistieke en intellectuele kwaliteit, dan voordien gedacht. Als minister van Cultuur ben ik dan ook bijzonder trots dat ik samen met mijn collega van Onroerend Erfgoed een grote bijdrage heb kunnen leveren om deze panelen van het unieke Topstuk van de gebroeders Van Eyck opnieuw te laten stralen voor het brede publiek.”

Vlaams minister van Onroerend Erfgoed Matthias Diependaele: “De Sint-Baafskathedraal en 'Het Lam Gods' van Van Eyck vertellen mee het verhaal van het rijke en machtige Gent - en bij uitbreiding van Vlaanderen - tijdens de middeleeuwen. Het ‘Lam Gods’ maakt onlosmakelijk deel uit van onze Vlaamse geschiedenis en identiteit, en is een van onze beroemdste kunstwerken in Vlaanderen. Dit unieke erfgoed moeten we dan ook in goede staat overdragen aan al wie na ons komt."

Bijkomende informatie vindt u op de perspagina van het KIK: http://www.kikirpa.be/NL/136/247/Pers.htm

Meer info? simon.laevers@kikirpa.be | 0494 32 07 80